نظام آبیاری و رابطه آن با مالکیت زمین در مازندران عصر قاجاریه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری ایران‌شناسی،دانشگاه شهید بهشتی- بنیاد ایران‌شناسی،تهران، ایران

2 استاد تاریخ ایران، گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

3 دانشیار تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

در ایران آب و زمین دو عامل مهم تولید به شمار می‌رفت و آب آبیاری تابع نوع مالکیت زمین بود. با توجه به تفاوت‌هایی که در موقعیت جغرافیایی و اجتماعی فلات ایران وجود داشت، وضعیت مالکیت آب و زمین در نواحی مختلف تغییراتی به خود می‌دید. شرایط اقلیمی، اجتماعی و راهبردی ولایت مازندران بر الگوی مالکیت آب و زمین تأثیرگذار بود و به آن‌ها ویژگی‌هایی می‌بخشید. در این پژوهش بر آنیم به این پرسش‌ها پاسخ دهیم: سازه­های آبی مازندران توسط چه نهادهایی ساخته شد؟ وضعیت مالکیت آن‌ها چگونه بود؟ نظام تولید و مالکیت زمین در مالکیت آب و وضعیت آبیاری مازندران چه تأثیراتی داشت؟. یافته‌های پژوهش حاضر نشان داد، موضوع حق مالکیت آب در این منطقه با نظام زمین‌داری و رابطه بین مالک و زارع در ارتباط مستقیم قرار داشت و این حقوق نیز تحت نظارت شرع و عرف جامعه ایران دوره قاجار بود. مالکیت رودخانه‌های مهم مازندران به‌صورت خالصه (دولتی) بود و میرابی آن ابوابجمعی بسیاری از قرای خالصه بود. اقلیم و حاصلخیزی خاک نیز از یک سو در نوع کشت محصول مهم بود و از سوی دیگر در ایجاد سازه‌های آبی توسط مردم منطقه مانند آب‌بندان‌ها و قنات عامل اصلی به شمار می‌رفت. دولت بیشتر در هنگام توزیع آب و بستن سد بر منابع آبی و مؤسسات نظارت می‌کرد و از حق بهره مالکانه یا حق خالصه برخوردار می‌گردید. این موضوع به روش تاریخی بررسی می‌شود و داده‌های آن از مستندات کتابخانه‌ای و آرشیوی فراهم آمده و از روش تبیین در توصیف و تحلیل موضوع بهره گرفته است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Water Ownership in Landholding System of Mazandaran during Qajar Era

نویسندگان [English]

  • Masoumeh yadollahpour arabi 1
  • Shahram Yousefifar 2
  • Mohammad Ali Kazembeyki 3
1 PhD Candidate of Iranology, Shahid Beheshti University, Iranology Foundation.
2 Professor of Iranian History, Department of History, Faculty of literature and liberal arts, Tehran University, Tehran, Iran.
3 Associate Professor of Civilization and Islamic Nation History, Faculty of Theology and Islamic Studies, Tehran University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Water and land were two important factors of production in Iran and irrigation water depended on type of ownership. According to the differences of geographical location and social status of Iranian Plateau, the situation of water and land ownership changed in different areas. Climate, social status, and strategic situation of Mazandaran Province affected the model of land and water ownership and gave them characteristics. We intended to answer these questions in this study: What institution built Mazandaran water facilities? How was the situation of their ownership? What effect did the production system and land ownership have on the water ownership and Mazandaran irrigation situation? The findings of this study showed that the water ownership right was directly affected by landholding system and the relationship between landowner and farmer. This right was under the supervision of religion and traditions of Iran in Qajar era. The ownership of Mazandaran important rivers was in a form of Khaliseh (governmental) and water delivery and distribution was done by the villagers (Mirabi) from the Khaliseh villages. Climate and soil fertility were important factors in growing types of crops and in making water facilities such as Ab-bandan (water storage ponds) and Qanat, which were made by the people. Government mostly monitored water resources during the water distribution and building dam on them. Also, government benefited from Khalise right. This issue was examined historically and the data are provided from library documentation and archives. An explanatory method of describing and analyzing the subject has been used in this study.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Irrigation water
  • Agricultural landholding system
  • Water right
  • Water distribution

مراجع

  1. استادوخ.(اداره اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه). شناسه سند:

GH1336 -k26 -p20-12  ؛ 1GH1332-K45 -P54-4 ؛ GH1327- 52- 3-39

 

ساکما.(سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران).شناسه سند:   

  1.  

020675- 240

34245-240

31944-240

 

57088- 240  

31318-240

9226- 240

7936-240

 

3475- 240

 

002775- 298

28034- 297

2957406     

5141- 250

 

5128- 250

 

3475- 250   

031791- 240

Wm-0080- 025675-240NLAI-

Wm,     0147- 001754-230NLAI-

Wm-0094- 025675-240NLAI-

Wm-0084- 025675-240NLAI-

0018-Wm -021962-297NLAI-

Wm-0105- 025675-240NLAI-

 

NLAI-297-021962-0019-WM

 

  1. ازکیا م،1368. ملاحظات نظری پیرامون نظام‌های بهره‌برداری از زمین. مجله نامه علوم اجتماعی، شماره 3، صفحه‌های 161 تا 174.
  2. افضل‌الملک غ، 1383. سفر مازندران و وقایع مشروطه (رکن‌الاسفار). به کوشش حسین صمدی، دانشگاه آزاد اسلامی قائمشهر.
  3. امامی ح،1340. حقوق مدنی. جلد 1.کتابفروشی اسلامیه.
  4. پارساپور، ب، مؤمنی ب، 1358. سیمای روستای ایران.پیوند،تهران.
  5. ترکمان م،1378. اسناد امیر مؤید سوادکوهی.نی،تهران.
  6. خسروی خ،1348.آبیاری و جامعه روستایی ایران. نامه علوم اجتماعی، شماره 3، صفحه‌های 48 تا 56.
  7. دهخدا ع،1377. مدخل ابوابجمعی،خالصه،تنقیه،آیش،مکاری،یورت. مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
  8. دهقان م،1389. سفرنامه مازندران؛گزارش روزانه محمدجعفرخان. به اهتمام محمد گلبن و احمد شکیب آذر. کتابخانه،موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
  9. رابینوه،1365. مازندران و استرآباد. ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی. شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
  10. رجایی م،1376. مالکیت و قیمت گذاری آب. معرفت،شماره 23، صفحه‌های 50 تا 57.
  11. رحمانی ا، 1348. مالکیت و بهره برداری از زمین در ایران.کتب ایران،تهران.
  12. رودگر کیادارا ا،1380. محال ثلاث(تنکابن،کلارستاق وکجور) در نهضت مشروطه. کیانا،تهران.
  13. وقایع اتفاقیه، 1379.ج 3-1.کتابخانه ملی تهران.
  14. سیف ا، 1373. اقتصاد ایران در قرن نوزدهم. چشمه،تهران.
  15. سیف ا، 1387. قرن گم شده: اقتصاد و جامعه ایران در قرن نوزدهم. نی،تهران.
  16. عابدی ع،1392. گونه‌شناسی وقف‌نامه‌های مازندران در عهد قاجاریه. پایان نامه کارشناسی ارشد تاریخ فرهنگ و تمدن ملل اسلامی،دانشکده علوم و تحقیقات اسلامی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی.
  17. عیسوی چ،1362. تاریخ اقتصادی ایران. ترجمه یعقوب آژند،گستره،تهران.
  18. فلور و،1377. مدخل بنیچه،دانشنامه جهان اسلام،ج4، 454 تا 458.
  19. قائم‌مقامی ج،139. مقدمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخی.انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.تهران.
  20. کرمی ش،1397. پیامدهای توزیع زمین و آب در ساخت سیاسی- اجتماعی ایران(مطالعه موردی؛ اواسط عهد ناصری تا انقلاب). فصلنامه دولت پژوهی،شماره 16،صفحه‌های 73 تا 108.
  21. کیهان م،1311. جغرافیای مفصل ایران. جلد 1 و 3، مجلس،تهران.
  22. لمبتن آ، 1362. مالک و زارع. ترجمه منوچهر امیری، علمی و فرهنگی،تهران.
  23. لمبتن آ، 1372. تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران. ترجمه دکتر یعقوب آژند،نی،تهران.
  24. لمبتن آ، 1375. ایران عصر قاجار(ترجمه و گفتاری در باب ایران‌شناسی). ترجمه سیمین فصیحی، جاودان خرد،مشهد.
  25. مدرسی طباطبایی م،1362. زمین در فقه اسلام، جلد 1، دفتر نشر فرهنگ اسلامی،تهران.
  26. مکنزی چ،1359. سفرنامه شمال، ترجمه منصوره اتحادیه، گستره.
  27. ملگونف گ،1376. کرانه‌های جنوبی دریای خزر. ترجمه امیرهوشنگ امینی، کتاب سرا،تهران.
  28. مهدی‌کندی. م، بی‌تا. نظری به روستاهای مازندران. پیام.
  29. میرزا ابراهیم ،2535. سفرنامه استرآباد و مازندران و گیلان. به کوشش مسعود گلزاری، بنیاد فرهنگ ایران.
  30. ناصرالدین شاه قاجار، اعتمادالسلطنه م، 1388. روزنامه سفر مازندران، به روایت ناصرالدین شاه و اعتماد السلطنه (1282 و 1289). تصحیح و پژوهش یوسف الهی،رسانش.
  31. ناصرالدین شاه قاجار،1294ق. روزنامه سفرهمایونی به مازندران. بی‌نا،تهران.
  32. نعمانی ف،1358. تکامل فئودالیسم در ایران. جلد 1، شرکت سهامی انتشارات خوارزمی،تهران.
  33. نعیمایی‌عالی ا،1388. سیاهه مطالبه یکی از مالکان خاندان کیامکارج کجور بابت باج و خراج مراتع،چراگاه‌ها و املاک کشاورزی در دوره زندیه. پیام بهارستان، شماره 6، صفحه‌های 119 تا 134.
پژوهش آب در کشاورزی
دوره 36، شماره 1
جلد 36 شماره 1 سال 1401
خرداد 1401
صفحه 105-129

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار